
Ass n 20 yebrir d ass n ubeddel deg umezruy n Lezzayer. Tafsut n Yimaziɣen n 1980 ur telli ara kan d taḥkayt n ccwal : d tiɣri n lḥerma. Tiɣri-a, ay d-bdan d luluf n yiɣermanen – inelmaden, iselmaden, ixeddamen – tessuter kan yiwet n tɣawsa: d azref n tilin d imaziɣen, deg Lezzayer tameqrant yerna d taḥeqqit.
Maca 45 n yiseggasen mbeɛd, tḥettem fell-aɣ ad nesteqsi yiwen n usteqsi qerriḥen: ma yella s tidet yesla uwanak (ddula) adzayri i tiɣri-a? Neɣ yefren ad t-yesfeḍ deg tmuɣliwin n tmenɣiwt tasertant ed tedbelt?
I Mass Aɣella n Uwanak, Abdelmadjid Tebboune,
Taggara-a, deg temlilit-askasi-inu akked yiɣermanen n Sidi-Aïch, wilaya n Bgayet, akken acḥal n tikkal deg tuffɣiwin-iw, steqsaɣ iman-iw anda tella tmaziɣt deg yimeslayen-nwen ?
Seg wasmi ay d-tebḍiḍ, acḥal n tikkal ay tefkiḍ ccan i tutlayt tamaziɣt deg yimeslayen-nnek i wegdud? Ayɣer, ɣas akken tettwasnefli s tmenḍawt, tugiḍ ad as-tefkeḍ amkan deg yimeslayen-ik? Azamul n Uwanak ur yezmir ara ad yeɛqel yiwen seg yiẓuran lqayen n uɣlan. Tisusmiwin-nwen d tisertiyin. Ssusmen-nwen ttqerriḥen.
Acimi mazal Takadimit n tmaziɣt i d-tewɛed tmendawt teṭṭes deg yiḍebsiyen n udabu ?
Tẓa n yiseggasen seld aɛiwed n tmendawt (2016), tasudut-a mazal-itt mebla taɣect, mebla tadrimt, mebla tazmert. I wacu? S wacu n lḥeqq ay yeqqim yiwen n lqanun n tmenḍawt d asekkil yemmuten mi ara d-yessemlil yiwen n uswir n llsas n tgemmi taɣelnawt?
D acu ay la tettṛaǧuḍ akken ad tḥettemḍ aselmed n tmaziɣt s waṭas, s uḥettem yerna s tmeṣkiwt (structure) ?
Ibeddilen n ussemres (généralisation) ay d-yettwaɛerḍen s tɣawla, uɣalen d imiragen (mirages) isertiyen. Iḍrisen-nni llan din : d tameẓyant (minorité) n yinelmaden, amur ameqran seg yiwilayen yettwaḥeqren, lqella n tɣellist (sécurité) tameqrant n yixeddamen n uselmed ay yettmeslayen tamaziɣt. Ma yella d aya ay d aɛewwel-nwen i tdukli taɣelnawt d tdukli taɣelnawt? D tagi i d “Lezzayer Tamaynut” i d-tenniḍ d akken tessemlil-itt?
Ayɣer ay yeqqim wemkan anagdud yettwaḥkem s yiwet n tutlayt, ma d snat ttwaɛeqlent?
Deg tallit-nneɣ taneggarut deg Useqqamu Aɣerfan Aɣelnaw, yella-d yiwen n usenfar n lqanun n daxel ay yellan yettnadi ad d-yesbedd taɛṛabt d tutlayt tawḥidt n uskasi ed uskasi. Di tallit-nni, nniɣ-d s tɣawla: « Ad iliɣ d amezwaru ara yerẓen ilugan-a n daxel ara yi-iḥettmen ad d-iniɣ iman-iw s tutlayt-iw tayemmatt. »
Ass-a, yesḥassef ad awen-d-smektiɣ d akken la tisuda, la tidbelt, la tikebbaniyin tinagdudin ur d-skanayent ara tilawt tasnilsant tazzayrit. Tamaziɣt teqqim qrib ur tettwaẓer ɣef yiḍarren (pediments), ur telli deg yiḍrisen unṣiben, yerna ttḥeqriren-tt tmeṣkiwt (structures) n uwanak (ddula). Is aya d tamendawt? Aya yella-d s lmendad n tidet n tmurt ?
Deg Tselwit n Tegduda, deg Ugraw Aɣerfan Aɣelnaw, deg unabaḍ, deg Useqqamu Amendawan, ayɣer ara nessusem lbaṭel n tmenḍawt ?
Ma yella ur yettwaqader ara umagrad wis 4 n tmenḍawt, d tukerḍa n yizerfan. S yisem-ik d amajistrat ameqqran n tmurt, tesɛiḍ lḥeqq ad tḍefren, ad tesselḥuḍ yerna ad tḥebseḍ. Ssusmi-inek, inertia-inek, ad k-terr kan d iɛeggalen deg yiwen n usfeḍ n tmeẓri.
Seg melmi kan, deg yiwen n wass n tezrawt ay d-tessuddes RCD ɣef ussegmi aɣelnaw deg Sṭif, aṭas n yemsaragen ay d-yefkan asteqsi-a: ayɣer ay ttwaḥerzen yiṣuḍaf n ussegmi ay yessneqsen yerna ttḥeqriren tamaziɣt?
Asaḍuf n usnerni n ussegmi (2008) ur yettwaqbal ara s tilawt tamendawant tamaynut. Ur d-yettunefk ara kra n ttawilat (mécanisme) ara d-yesdukklen s tidet tamaziɣt d tutlayt n usselmed ay yessefken ad tt-nebder. D lawan ad d-nessuffeɣ asaḍuf s uqader n tmuɣliwin n Uɣlan.
Ayɣer ulac tasertit n usekcem, n usileɣ neɣ n usnerni n yiselmaden yettmeslayen tamaziɣt?
Iselmaden n tmaziɣt d iḥeddaden n tmeckukal yeddren. D acu kan, ttwaḥeqren, tikwal ttwaḥeqren. Ur tezmireḍ ara ad tessutreḍ i tutlayt ad teddu deg wakud aydeg tettnɣiḍ imesnallunen-nnes.
Ass-a n 20 yebrir 2025, ilaq ad awen-d-smektiɣ s lǧehd:
-Ur nuɣal ara ad nerǧu timrawin n yiseggasen akken ad nwali tamaziɣt tettwaqader.
– Ur neqqel ara ad neqbel lewɛud n lbaṭel d yizamulen n lbaṭel.
– Ur nuɣal ara ad neǧǧ iɣerbazen ad ten-sqedcen leɛrac (clans) d yisuḍaf (courant) n tuɣalin ɣer deffir akken ad ugin aselmed n tmaziɣt deg kra n yiɣerbazen yerna ad sxeṣren tadukli taɣelnawt.
– Nessutur tigawt, isuḍaf, ttawilat d lebɣi asertan ibanen i useggem n lbaṭel-a.
Sber yesɛa tilist. Yerna lḥedd-a yezger-d tura.
Amennuɣ ɣef tmaziɣt mačči kan d amennuɣ ɣef tmagit (identité), d amennuɣ ɣef tidet, ɣef tezdeg n tkatut-nneɣ tamagnut, ɣef teɣdemt tasnilsant. Amezruy, ayla d tdukli n tmurt-nneɣ ttkemmilen ɣef ussnan (reconnaissance) akk ed tkemmelt n wakk iferdisen-nnes n tmagit, war ma ttwaḥettmen neɣ ttwaḥettmen. Mačči d tamsalt n ufran gar taɛrabt d tmaziɣt. D ayen yerzan tugi n usfeḍ. D ayen yerzan lebni n tmurt deg talwit s wakk iferdisen-is d yiẓuran-is.
Tamaziɣt ad tidir. Tamaziɣt ad terbeḥ.
Tudert s tmaziɣt.
Lezzayer tamanaɣt, 19 yebrir 2025
Atmane Maẓuz, Aselway n RCD